امام زاده اسماعیل (ع) - همدان
بقعة این امامزاده در انتهاى خیابان باباطاهر شهر همدان، سمت چپ یکى از گورستانهاى معتبر شهر همدان قرار دارد.
بقعه آجرى با گنبدى که اخیراً روى آن را با سیمان اندود نموده اند، در سمت شمال گورستان نمودار است. این بقعه به نام امامزاده اسماعیل خوانده مىشود و ساختمان آن، بناى مربّعى است که ضلع غربى آن برجستگى و قسمت محدّبى به صورت نزدیک نیم استوانه دارد و گنبد نسبتاً موزونى بر فراز این بناى مربّع استوار کردهاند. طول خارج هر ضلع بنا قریب هشت متر مىباشد که متجاوز از یک متر و نیم در دو گوشه سمت مغرب آن را به طور مورّب، یعنى پخ ساخته اند.
مدخل بقعه از سمت مشرق مىباشد و لوحه سنگ مرمر بالاى در نصب است که طول آن 35 سانتىمتر و پهناى آن 5/22 سانتىمتر مىباشد. در قسمت مثلّث شکل بالاى لوحه، رقم 1135 و کلمات «یا فتّاح، یا غفور» به خطّ نستعلیق بر جسته نوشته شده است و پس از آن، پنج بیت زیر به همان ترتیب مرقوم شده است:
از مزار و مرقـد پُـر نور فرزند امام
آمد از هـر سـو براى شیعیان انساب فتح
چون هجوم دشمنان شد بر جوار روضهاش
از ضریح عالىاش شد روزى احباب فتح
شد مباشر مؤمنى تعمیر این درگاه را
یافت او گویا از این در گوهر نایاب فتح
گهکشا زنجیر در شد هفت کوکب میخ او
زانکه طالع گشت از این در مهر عالمتاب فتح
خواستم تاریخ تعمیر درش از پیر عقل
گفت تاریخش رقم کن شیعیان را باب فتح
از کلمات «شیعیان را باب فتح» تاریخ 1135 هـ . ق بر مىآید که بالاى لوحه نیز مرقوم شده است که سال تاریخ احداث بقعه مىباشد.
سال 1135 هـ . ق همان سالى است که شاه سلطان حسین صفوى از سلطنت کناره نمود و محمود افغان بر ایران تسلّط یافت و مردم این سرزمین در نقاط مختلف کشور، خود دچار غارت و کشتار شدند و اشعار فوق هم نمونهاى از چنین اوضاعى در آن هنگام، در شهر همدان را نشان مىدهد. حاشیه گچبرى گل ستاره و اشکال هندسى، مخمّس و غیره که در گچ نُقر نمودهاند، بالا در ورودى وجود دارد و بالاى حاشیه هم مقرنسکارى یا قطاربندى را گچبرى ترتیب دادهاند و این تزیینات عموماً مربوط به سال 1130 هـ . ق مىشود.
طرفین حاشیه بر اثر دو جرز الحاقى که بر دو جانب مدخل الحاق نمودهاند، زیر دو جرز مزبور رفته است.
داخل حرم به ابعاد تقریبى 5/4×5/4 متر مىباشد و تنها تزیینى که درون بقعه به نظر مىرسد، حاشیهاى است که آیه مبارکه کرسى را به خطّ کوفى، معروف به بنایى به رنگ قرمز بر زمینه سفید آن نقّاشى نمودهاند.
این بنا به شمارة 5048 در تاریخ 25/12/1380 به ثبت آثار ملّی و تاریخی رسیده است.
نسب شریف: دربارة نسب امامزاده اسماعیل به طورى
که در همدان اظهار مىنمایند، از اولاد حضرت امام موسى
بن جعفر است.
خوشبختانه، پس از گذشت قرنها از شهادت و وفات
این امامزاده، نام و نسب شریف او در کتب انساب به جا مانده است. این سیّد جلیل القدر به اجماع علماى نسب، از سادات حسنى
و
از شهداى حسنى در همدان است. علّامه نسّابه ابن طباطبا، از اعلام قرن پنجم
هجری، به هنگام معرّفى سادات مهاجر و متوطّن به شهر همدان مىنویسد:
«ابو عبداللَّه حسین بن حسن البصرى بن قاسم بن محمّد البصحانى بن قاسم بن حسن بن زید بن امام حسن از بصره به همدان آمد و در آن‌جا متوطّن شد. او داراى چند فرزند بود که نسل او تنها از دو فرزندش، یکى ابو الحسین على و ابو اسماعیل على، شهید در همدان است».
امام فخر رازى از سکونت ابواسماعیل على در همدان سخن رانده و ابن عنبه او را شهید در همدان دانسته است.
عمیدى نسّابه و سیّد جعفر اعرجى، پس از تمجید از او و شهادتش در همدان، به ذکر خاندان سادات حسنى مقیم همدان مىپردازند. مؤلّف کتاب مشاهد العلویّین، مزار کنونى در همدان را از آن او مىداند، نقل مىکنند: «کنیه او (ابو اسماعیل) بر نامش غلبه پیدا کرده، و ابو اسماعیل به مرور زمان، اسماعیل گفته شده است و این مکان مشهد اوست».
او سیّدى جلیل القدر، عظیم الشأن و بسیار بزرگوار بود. ظاهراً همچون سیّد احمد و عبداللَّه بن احمد بن ابراهیم بن محمّد بن عبید اللَّه بن امام موسى کاظم در دهه آخر قرن چهارم هجرى به دست قرامطه در همدان به شهادت رسیده است.
